پانکراس انسان‌ها تقریبا وزنی برابر 80 گرم دارد و شبیه گلابی است. پانکراس حدودا 15 سانتی‌متر طول دارد و بالای شکم و زیر معده قرار دارد. سر پانکراس، سمت راست شکم و چسبیده به اثنی‌عشر را، در برگرفته (نخستین بخش روده کوچک) و تا کانال کوچکی به‌نام مجرای پانکراس امتداد دارد. انتهای باریک پانکراس که دم نام دارد، تا سمت چپ بدن کشیده شده است.
آناتومی پانکراس
پانکراس از دو نوع غده تشکیل شده است:
غده برون‌ریز
غده برون‌ریز، آنزیم‌های گوارشی را ترشح می‌کنند. این آنزیم‌ها به شبکه‌ای از کانال‌ها ترشح می‌شوند که خود به مجرای اصلی پانکراس وصل می‌شوند. این غده در تمام طول پانکراس جریان دارد.
غده درون‌ریز
این غده از جزایر لانگرهانس تشکیل شده و برخی هورمون‌ها را به داخل جریان‌خون ترشح می‌کنند.
وظایف پانکراس
پانکراس وظایف هورمونی و گوارشی را بر عهده دارد:
- آنزیم‌های ترشح شده از غده برون‌ریز پانکراس به تجزیه کربوهیدرات، چربی، پروتئین و اسید‌های موجود در اثنی‌عشر کمک می‌کند. این آنزیم‌ها بدون اینکه فعالیتی از خود نشان دهند به سمت مجرای پانکراس و داخل کیسه صفرا حرکت می‌کنند. زمانی‌که به اثنی‌عشر وارد می‌شوند، فعالیت آنها آغاز می‌شود. بافت برون‌ریزهم برای خنثی کردن اسید معده در اثنی‌عشر، بیوکربنات ترشح می‌کند.
- انسولین و گلوکاگن دو هورمون اصلی هستند که از طریق غده درون‌ریز پانکراس ترشح می‌شوند. این هورمون‌ها میزان گلوکز خون و سوماتواستاتین را که مانع از ترشح دو هورمون دیگر می‌شوند، تنظیم می‌کنند.
بیماری ها و اختلالات پانکراس
دیابت نوع 1
دستگاه ایمنی بدن به سلول‌های تولیدکننده انسولین پانکراس حمله برده و آنها را از بین می‌برد. برای کنترل قند خون به تزریق مادام‌العمر انسولین نیاز است.
دیابت نوع 2
پانکراس توانایی تولید و ترشح صحیح انسولین را از دست می‌دهد. در این حالت بدن نیز نسبت به انسولین مقاومت نشان می‌دهد و قند خون بالا می‌رود.
فیبروز سیستیک
یک اختلال ژنتیکی که بر چندین ارگان بدن تاثیر می‌گذارد مانند ریه‌ها و پانکراس. مشکلات گوارشی و دیابت براثر این اختلال رخ می‌دهند.
سرطان پانکراس
پانکراس از سلول‌های مختلفی تشکیل شده است و هر یک نوعی تومور را بوجود می‌آورند. شایع‌ترین نوع تومور از سلول‌هایی منشاء می‌گیرد که در راستای مجرای پانکراس قرار دارند. ازآنجاییکه معمولا سرطان پانکراس علائم اولیه‌ای از خود نشان نمی‌دهد، غالبا تا زمان تشخیص نهایی به پیشرفت خود ادامه می‌دهد.
پانکراتیت
بعضی‌مواقع پانکراس بواسطه تولید مواد شیمیایی گوارشی خودش دچار التهاب و آسیب می‌شود. درنتیجه آن مرگ بافت و ورم پانکراس اتفاق می‌افتد. هرچند سنگ کیسه صفرا در این اختلال نقش دارد اما بعضی‌مواقع هرگز نمی‌توان علت پانکراتیت را پیدا کرد.
کیست کاذب پانکراس
پس از اینکه مدتی از ابتلا به پانکراتیت می‌گذرد، حفره‌ای پراز مایع به‌نام کیست کاذب شکل می‌گیرد. ممکن است کیست‌های کاذب به صورت خودجوش برطرف شوند یا شاید به ابزارساکشن جراحی جهت تخلیه مایع درون آنها نیاز باشد.
تومور سلول‌های جزیره‌ای
ممکن است سلول‌های تولیدکننده هورمون پانکراس به‌طورغیرطبیعی شروع به تکثیر کنند، و تومور سرطانی بدخیم و خوش‌خیم را بوجود آورند. این تومورها باعث تولید حجم زیادی هورمون در بدن می‌شوند و سپس آنها را به جریان خون سرازیر می‌کنند. گاسترینوما، گلوکاگونوما و انسولینوما نمونه‌هایی از تومورهای سلول جزیره‌ای هستند.
بزرگ شدن پانکراس
شاید با بزرگ شدن پانکراس هیچ اتفاقی رخ ندهد. صرفا ممکن است بیمار دارای پانکراسی بزرگتر از حد معمول باشد. یا امکان دارد ناهنجاری ساختاری علت آن باشد. اما شاید سایر دلایل بزرگ بودن پانکراس مطرح باشد و نیاز به درمان داشته باشند.
تشخیص
- معاینه پزشکی: این معاینه ممکن است به‌صورت فیزیکی و با لمس قسمت میانی شکم جهت پیدا کردن برآمدگی توده‌ای شکل انجام شود. پزشک می‌تواند سایر علائم بیماری پانکراس را هم بررسی کند.
- سی‌تی‌اسکن: دستگاه سی‌تی‌اسکن چندین نوع تصاویر باجزئیات از پانکراس و شکم نمایش می‌دهد. احتمالا برای بهتر شدن تصاویر، رنگ کنتراست به شریان‌های بیمار تزریق خواهد شد.
- عکس‌برداری ام‌آرآی: امواج مغناطیسی قادر به تولید تصاویر بسیار واضحی از شکم بیمار هستند. تصویربرداری MRCP نوع دیگری از ام‌آرآی است و بر روی پانکراس، کبد و کیسه‌صفرا متمرکز می‌شود.
- اندوسکوپی: پزشک می‌تواند با فرستادن دوربینی مجهز به لوله انعطاف‌پذیر از قسمت دهان تا روده، به ناحیه سر پانکراس دسترسی داشته باشد. می‌توان از ابزارهای جراحی کوچک برای تشخیص و درمان برخی بیماری‌های پانکراس استفاده کرد.
- بیوپسی پانکراس: یا به روش جراحی یا با وارد کردن سوزنی از میان پوست، بخش کوچکی از بافت پانکراس جهت تشخیص سرطان یا سایر بیماری‌ها برداشته می‌شود.
- سونوگرافی: دستگاه ردیابی بر روی شکم قرار داده می‌شود و امواج صوتی بی‌ضرر می‌توانند با انعکاس پانکراس و سایر اندام‌ها، تصاویری را به نمایش بگذارند.
- آمیلازو لیپپاز: درصورتیکه سطح بالایی از آنزیم‌های پانکراس در آزمایشات خون تایید شود، می‌توان گفت بیمار به پانکراتیت مبتلا است.
- تست کلرید عرق: یک جریان الکتریکی بدون‌درد به پوست القا می‌شود و آن را وادار به تعریق می‌کند سپس میزان کلرید تعریق اندازه‌گیری می‌شود. غالبا سطح کلرید عرق در افراد مبتلا به فیبروز سیستیک بالاتر است.
- آزمایش ژنتیکی: امکان دارد بسیاری از جهش‌های ژنی موجب فیبروز سیستیک شوند. در آزمایش ژنتیک مشخص می‌شود که آیا یک فرد بالغ یا کودک ناقل فیبروز سیستیک است یا خیر.
درمان پانکراس
انسولین
تزریق انسولین به پوست موجب جذب گلوکز به بافت‌های بدن می‌شود و درنتیجه قندخون پایین را پایین می‌آورد. انسولین را می‌توان در آزمایشگاه تهیه کرد یا از منابع حیوانی استخراج کرد.
خارج کردن کیست‌کاذب
مایعات درون کیست‌کاذب را می‌توان با وارد کردن یک لوله یا سوزن از پوست به داخل آن خارج کرد. روش دیگر آن است که یک لوله کوچک یا استنت یا بین کیست‌کاذب و معده یا روده کوچک قرار داده می‌شود و کسیت را خارج می‌کنند.
جراحی کیست‌کاذب
بعضی‌مواقع برای خارج کردن کیست کاذب به جراحی نیاز است. ممکن است از جراحی لاپروسکوپی (ایجاد چند شکاف کوچک) یا لاپاراتومی (یک شکاف بزرگ) استفاده شود.
بخش‌بری سرطان پانکراس (جراحی ویپل)
این یک روش جراحی استاندارد برای درمان سرطان پانکراس قلمداد می‌شود. طی این روش درمانی، جراح سر پانکراس، کیسه‌صفرا و بخش ابتدایی روده کوچک (اثنی‌عشر) را برمی‌دارد. گاها دیده شده بخش کوچکی از معده هم برداشته می‌شود.
آنزیم پانکراسی
افراد مبتلا به فیبروز سیستیک اغلب آنزیم‌های پانکراتیک دهانی مصرف کنند تا جایگزین آنزیم‌های مخرب شوند.
پیوند پانکراس
روش دیگر پیوند پانکراس به افراد مبتلا به دیابت یا فیبروز سیتیک است. با پیوند پانکراس می‌توان دیابت برخی بیماران را درمان کرد.
پیوند سلول‌های جزایری
سلول‌های تولیدکننده انسولین از پانکراس یک فرد اهداکننده گرفته می‌شود و به بیمار مبتلا به دیابت نوع 1 پیوند زده می‌شود. جراحی آزمایشی می‌تواند دیابت نوع 1 را درمان کند.
