برخی از افراد غذاهای فاقد گلوتن می‌خورند. بیماران مبتلا به سلیاک نباید گلوتن بخورند. بیماری سلیاک یک بیماری خود ایمنی است که در هنگام مصرف گلوتن ایجاد می‌شود. گلوتن پروتئینی است که در گندم، جو، گندم چاودار و دیگر غلات وجود دارد. پروتئین گلوتن باعث ایجاد حالت کشش در خمیر شده و همچنین باعث می‌شود نان قابل جویدن باشد. اما هنگامی که شخص مبتلا به سلیاک، گلوتن بخورد، بدنش به پروتئین گلوتن واکنش شدید نشان داده و به پرزهای انگشتانه‌ای بسیار ریز دیواره‌های روده کوچک آسیب میزند. هنگامی که پرزها آسیب ببینند، روده کوچک نمی‌تواند مواد مغذی غذاها را به خوبی جذب کند و در نهایت منجر به سوء تغذیه، کاهش تراکم استخوان، سقط جنین، ناباروری، و حتی باعث شروع برخی بیماری‌های عصبی یا برخی از انواع سرطان می‌شود. برای بهبود وضعیت بیمار، او باید از مصرف تمام مواد غذایی دارای گلوتن خودداری کند. برای بسیاری از افراد، این به معنی تغییر رژیم غذایی است. تغییر رژیم غذایی کاری سخت است. برای دریافت کمک با پزشکی که در رژیم‌های بدون گلوتن تجربه دارد مشورت کنید. با کمک پزشک خواهید توانست غذاهای بدون گلوتن و مورد علاقه خود را پیدا کنید.
علل بیماری سلیاک
بیماری سلیاک در اثر فعل و انفعالات بین ژن‌ها ، خوردن غذاهای دارای گلوتن و عوامل محیطی ایجاد می‌شود اما علت دقیق بیماری سلیاک مشخص نیست. روش‌های غذا دادن به نوزاد، عفونت‌های معده و روده، و باکتری‌های روده همه در ایجاد بیماری سلیاک نقش دارند. گاهی بیماری سلیاک پس از جراحی، بارداری، تولد نوزاد، عفونت ویروسی، یا استرس عاطفی شدید عود می‌کند، یا برای اولین بار ایجاد می‌شود. زمانی که سیستم ایمنی بدن به گلوتن موجود در غذا واکنش نشان دهد، این واکنش به پرزهای ریز روده آسیب می‌رساند. پرزهای روده باعث جذب ویتامین‌ها، مواد معدنی، و دیگر مواد مغذی غذاها می‌شوند. اگر پرزهای روده آسیب ببینند، هر چقدر هم غذا بخورید روده نمی‌تواند به اندازه کافی مواد مغذی غذاها را جذب کند. برخی از تغییرات ژنی خطر ابتلا به بیماری را افزایش می‌دهند. اما وجود تغییرات ژنی به این معنی نیست که فرد حتما به بیماری سلیاک مبتلا می‌شود، بلکه عوامل دیگری نیز در ابتلا به بیماری موثر هستند. این بیماری در میان افرادی که به بیماری‌های دیگر، مانند سندرم داون، دیابت نوع یک، سندرم ترنر (شرایطی که در آن ژن کروموزوم X ندارد)، بیماری آدیسون، و آرتریت روماتوئید مبتلا هستند بیشتر رایج است.
علائم بیماری سلیاک
بیماری سلیاک شبیه حساسیت غذایی نیست، بنابراین علائم سلیاک نیز با حساسیت غذایی متفاوت است. اگر فردی به گندم حساسیت داشته باشد، پس از خوردن گندم یا غذایی که گندم دارد احساس خارش یا آبریزش از چشم یا تنگی نفس پیدا می‌کنند. علائم و نشانه‌های بیماری سلیاک در کودکان و بزرگسالان بسیار متفاوت است. علائم مشترک بین کودکان و بزرگسالان شامل اسهال، چاقی یا کاهش وزن است. بزرگسالان ممکن است علائمی از جمله نفخ یا گاز، درد شکم، تهوع، یبوست واستفراغ را نیز تجربه کنند. اما اکثر بزرگسالان مبتلا به سلیاک، علائم و نشانه‌هایی دارند که ربطی به دستگاه گوارش ندارند، از جمله:
- کم خونی، مخصوصا کم خونی فقر آهن
- کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان) یا نرم شدن استخوان (نرمی استخوان)
- راش‌های پوستی خارش دار و پر از تاول (درماتیت هرپتی فرم)
- آسیب مینای دندان
- زخم‌های دهانی
- سردرد و خستگی
- آسیب سیستم عصبی، از جمله بی حسی و سوزش در دست‌ها و پاها، مشکل در حفظ تعادل و اختلال شناختی
- درد مفاصل
- کاهش عملکرد طحال (هیپو اسپلنیسم)
- رفلکس اسید معده و سوزش سر دل
در کودکان زیر دو سال، معمولا علائم و نشانه‌های سلیاک عبارتند از:
- استفراغ
- اسهال مزمن
- تورم شکم
- کاهش رشد
- کاهش اشتها
- ضعف عضلات
- یبوست
- کاهش وزن
- تحریک پذیری
- کوتاهی قد
- بلوغ با تاخیر
- علائم عصبی، مانند اختلال در دقت، اختلال بیش فعالی، اختلالات یادگیری، سردرد، عدم هماهنگی عضلات و تشنج. همه افراد مبتلا به بیماری سلیاک این علائم را ندارند. برخی از افراد مبتلا به سلیاک اصلا هیچ نشانه‌ای از بیماری ندارند و همین تشخیص بیماری را سخت می‌کند.
تشخیص سلیاک
محققین می‌گویند که بیماری سلیاک فقط در برخی از افراد تشخیص داده می‌شود. پزشک برای بیمار دو آزمایش خون تجویز می‌کند تا بتواند بیماری را تشخیص دهد.
- آزمایش سرولوژی برای پیدا کردن آنتی بادی در خون بیمار: بالا بودن سطح برخی از پروتئین‌های آنتی بادی در خون نشان دهنده‌ی واکنش سیستم ایمنی به گلوتن است.
- آزمایش ژنتیک برای بررسی آنتی ژن‌های لکوستیک انسانی: از نتایج این آزمایش می‌توان برای تایید یا رد بیماری سلیاک استفاده کرد.
اگر نتایج آزمایش‌ها نشان دهنده وجود ببیماری سلیاک باشد، پزشک یک آزمایش آندوسکوپی برای بیمار تجویز خواهد کرد تا روده کوچک بیمار را ببیند و نمونه کوچکی از بافت را برای بررسی و تشخیص اسیب احتمالی وارده به پرزهای روده بردارد. معمولا بیماری سلیاک با بیماری‌های دیگری مانند عدم تحمل غذا و سندرم روده تحریک پذیر اشتباه گرفته می‌شود و بنابراین پزشک ابتدا این دو بیماری (عدم تحمل غذا و سندرم روده تحریک پذیر) را درمان می‌کند. پس از تشخیص بیماری سلیاک، پزشک آزمایش‌های دیگری مانند آزمایش خون انجام می دهد تا کم خونی بیمار را بررسی کند. یک آزمایش تراکم استخوان نیز از بیمار گرفته می شود. این آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا دیگر علائم احتمالی مانند پوکی استخوان، که در هنگام بیماری سلیاک ایجاد می‌شود، را تشخیص دهد. قبل از شروع رژیم بدون گلوتن، باید آزمایش‌های مورد نیاز برای اثبات بیماری سلیاک از بیمار گرفته شود. حذف گلوتن از رژیم غذایی باعث تغییر نتایج آزمایش خون می‌شود و ممکن است آزمایش خون بیمار اشتباها طبیعی به نظر برسد.
درمان بیماری سلیاک
رژیم غذایی بدون گلوتن
تنها روش کنترل بیماری سلیاک رعایت یک رژیم غذایی سخت و بدون گلوتن است. علاوه بر گندم، دیگر غذاهایی که گلوتن دارند عبارتند از: جو، بلغور، دورم (نوعی گندم)، نشاسته، آرد گندم سبوس دار، مالت، چاودار(گندم سیاه)، سمولین(آرد سبوس‌دار ویژه ساخت ماکارونی)، گندم آلمانی، تریتیکال (پیوند گندم و زیره). ممکن است پزشک، بیمار را نزد یک پزشک تغذیه بفرستد تا پزشک تغذیه یک رژیم غذایی سالم و بدون گلوتن به او بدهد. زمانی که گلوتن از غذای بیمار حذف شد، التهاب روده کوچک او به تدریج کاهش می‌یابد (معمولا چند هفته طول می‌کشد) و فرد در عرض چند روز احساس بهتری خواهد داشت. بهبود کامل و رشد مجدد پرزهای روده معمولا چند ماه تا چند سال طول می‌کشد. بهبود روده کوچک در کودکان سریع‌تر از بزرگسالان است. ممکن است گلوتن در غذایی باشد و فرد از آن اطلاع نداشته باشد. داروها و محصولات غذایی که دارای گلوتن پنهان هستند عبارتند از:
- نشاسته اصلاح شده، مواد نگهدارنده و تثبیت کننده‌های مواد غذایی
- داروهایی که بدون نسخه فروخته می‌شوند.
- مکمل‌های غذایی و گیاهی
- انواع رژ لب
- خمیر دندان و دهانشویه
- چسب موجود روی تمبر و پاکت نامه
- خمیر مخصوص بازی کودکان
مکمل های ویتامین و مواد معدنی
اگر کمبود مواد مغذی در بدن بیمار بسیار شدید باشد، پزشک برای او مکمل‌های معدنی و ویتامین تجویز می‌کند. پزشک برای بیمار داروی مکملی شامل مواد زیر تجویز می‌کند:
- کلسیم
- اسید فولیک
- آهن
- ویتامین B12
- ویتامین D
- ویتامین K
- روی
ویتامین‌ها و مکمل‌ها معمولا به شکل قرص تجویز می‌شوند. اگر سیستم گوارش بیمار در جذب ویتامین‌ها مشکل داشته باشد، پزشک داروی تزریقی تجویز می‌کند.
دارو
اگر بیماری سلیاک شدید باشد پزشک داروهایی برای بیمار تجویز می‌کند که عبارتند از:
- داروهایی برای کنترل التهاب روده: اگر روده کوچک بیمار شدیدا دچار التهاب روده باشد، پزشک داروهای استروئیدی برای بیمار تجویز می‌کند. استروئیدها علائم و نشانه‌های شدید بیماری سلیاک را کاهش داده و باعث بهبود روده می‌شوند.
- درماتیت هرپتی فرم: اگر بیمار راش‌های پوستی خارش‌دار و پر از تاول داشته باشد (گاهی این نوع راش‌ها همراه با بیماری سلیاک ایجاد می‌شوند) پزشک یک داروی پوست (داپسون) به همراه رژیم غذایی بدون گلوتن تجویز می‌کند.
- بیماری سلیاک صعب العلاج: اگر بیمار به سلیاک صعب العلاج مبتلا باشد، علائم بیماری در او همیشه شدید خواهند ماند، یا ممکن است علائم کاهش یافته ولی دوباره عود کند. به عبارت دیگر، روده کوچک بهبود نمی‌یابد. هنگامی که این اتفاق بیفتد، بیمار باید در یک مرکز تخصصی ارزیابی شود. بیماری سلیاک صعب العلاج کاملا جدی است و در حال حاضر هیچ درمانی برای آن نیست.
افرادی که به سلیاک صعب العلاج مبتلا هستند باید توسط متخصصین درمان شوند. این وضعیت به دلایل مختلف ایجاد می‌شود. پزشک معمولا از داروهای استروئیدی مانند بودزوناید موضعی یا استروئیدهای سیستمیک مانند پردنیزون برای درمان استفاده می‌کند. گاهی پزشک داروهای مشابهی که برای سایر شرایط نیز استفاده می شوند تجویز خواهد کرد.
